فسخ نکاح در حقوق ایران یکی از راه‌های پایان دادن به ازدواج است که به زن یا مرد اجازه می‌دهد در صورت وجود شرایطی مانند عیوب خاص، جنون یا تدلیس، به طور یک‌طرفه عقد را برهم بزنند. این حق فوری است و در صورت آگاهی قبلی یا تأخیر، از بین می‌رود. فسخ پیامدهایی در مهریه، نفقه، عده و امکان رجوع دارد و ثبت آن نیز نیازمند طی مراحل قانونی در دادگاه خانواده است.

مفهوم فسخ نکاح

در حقوق، فسخ به معنای برهم زدن یک قرارداد به صورت یک‌طرفه است. فسخ نکاح نیز یکی از شیوه‌های انحلال ازدواج است که به زن یا مرد اجازه می‌دهد در شرایط خاص، بدون نیاز به رضایت همسرش، عقد نکاح را منحل کند. این عمل از نظر حقوقی یک “ایقاع” محسوب می‌شود؛ یعنی فقط با تصمیم یک طرف محقق می‌شود و نیازی به توافق یا امضای طرف مقابل ندارد.

هدف قانون‌گذار از پیش‌بینی حق فسخ، حمایت از فردی است که به دلیل وجود عیب یا فریب در همسرش دچار زیان می‌شود و ادامه‌ی زندگی برای او غیرقابل تحمل می‌گردد. بنابراین فسخ نکاح از نظر نتیجه به طلاق شباهت دارد، اما ماهیت و تشریفات آن با طلاق تفاوت دارد. مهم‌ترین تفاوت در این است که زوجین نمی‌توانند هنگام عقد شرط کنند که هر زمان بخواهند حق فسخ داشته باشند. برای دریافت مشاوره آنلاین طلاق می توانید با کارشناسان مباشر در تماس باشید.

شرایط قانونی فسخ نکاح

برای اینکه حق فسخ قابل اعمال باشد، سه شرط اصلی باید وجود داشته باشد:

وجود عیب یا نقص در زن یا مرد که موجب حق فسخ شود

حق فسخ تنها در مواردی پدید می‌آید که در قانون مدنی به‌طور روشن بیان شده است. این موارد شامل وجود عیوب مشخص در زن یا مرد، جنون، فریب (تدلیس) و تخلف از شرط صفت می‌شود. قانون‌گذار با محدود کردن این موارد قصد داشته مانع سوءاستفاده افراد شود و فقط در شرایطی که ادامه زندگی مشترک واقعا برای یک طرف زیان‌آور یا غیرممکن است، حق فسخ را بپذیرد.

برای دریافت مشاوره آنلاین ازدواج می توانید با کارشناسان مباشر در تماس باشید.

اهمیت عدم آگاهی طرف مقابل نسبت به عیب در زمان عقد

اگر کسی پیش از ازدواج از عیب یا نقص طرف مقابل مطلع باشد و باز هم ازدواج کند، دیگر حق فسخ ندارد. زیرا طبق قاعده اقدام، فرد با علم به وضعیت وارد ازدواج شده و خود مسئول پیامدهای آن است. ماده ۱۱۲۶ قانون مدنی به صراحت بیان می‌کند که اگر هر یک از زوجین قبل از عقد از بیماری یا نقص دیگری اطلاع داشته باشند، بعد از عقد امکان فسخ ندارند. برای دریافت مشاوره آنلاین طلاق توافقی می توانید با کارشناسان مباشر در تماس باشید.

فوریت در طرح دعوای فسخ پس از اطلاع از عیب

فسخ نکاح فوری است. یعنی فردی که از وجود عیب مطلع می‌شود باید در اولین فرصت اقدام به فسخ کند. اگر مدت زیادی بگذرد و اقدامی نکند، این سکوت به معنای پذیرش وضعیت تلقی می‌شود و حق فسخ از بین می‌رود. معیار تشخیص اینکه چه مدت “فوری” محسوب می‌شود به عرف جامعه واگذار شده و ممکن است از یک پرونده تا پرونده دیگر متفاوت باشد.

موارد فسخ نکاح طبق قانون مدنی ایران

مواردی که موجب فسخ نکاح می‌شوند، در قانون مدنی در سه دسته آمده‌اند: عیوب مربوط به مرد، عیوب مربوط به زن و موارد مشترک. برای دریافت مشاوره آنلاین دریافت مهریه می توانید با کارشناسان مباشر در تماس باشید.

عیوب مرد که حق فسخ را به زن می‌دهد

طبق ماده ۱۱۲۲ قانون مدنی، وجود این سه عیب در مرد به زن اجازه فسخ می‌دهد:

• خصاء: به معنای اخته بودن.
• عنن (ناتوانی جنسی کامل): به شرطی که مرد حتی یک بار هم موفق به عمل زناشویی نشده باشد. زن باید به دادگاه مراجعه کند و اگر پس از یک سال مشکل حل نشد، می‌تواند نکاح را فسخ کند.
• قطع آلت تناسلی: در حدی که مرد نتواند وظایف زناشویی را انجام دهد.

بر اساس ماده ۱۱۲۵، اگر بعد از عقد هم جنون یا عنن برای مرد ایجاد شود، زن همچنان حق فسخ خواهد داشت.

عیوب زن که حق فسخ را به مرد می‌دهد

ماده ۱۱۲۳ قانون مدنی، وجود این عیوب در زن هنگام عقد را موجب حق فسخ برای مرد دانسته است:

• قَرَن: وجود مانع در دستگاه تناسلی زن که نزدیکی را غیرممکن کند.
• جذام (خوره).
• برص (پیسی).
• اِفضاء: یکی شدن مجاری.
• زمین‌گیری.
• نابینایی از هر دو چشم.

جنون هر کدام از زوجین در صورت استقرار

بر اساس ماده ۱۱۲۱، جنون اگر پایدار باشد (دائمی یا دوره‌ای)، موجب فسخ نکاح خواهد شد.

• جنون شوهر: چه قبل از عقد و چه بعد از آن رخ دهد، زن می‌تواند فسخ کند.
• جنون زن: فقط اگر در زمان عقد وجود داشته باشد، به مرد حق فسخ می‌دهد.

تدلیس (فریب در ازدواج) و تخلف از شروط ضمن عقد

دو مورد دیگر هم در قانون به‌عنوان دلایل فسخ پیش‌بینی شده‌اند:

• تدلیس (فریب): اگر یکی از طرفین عیب مهمی را پنهان کند یا صفتی را به دروغ به خود نسبت دهد. مانند پنهان کردن ازدواج قبلی یا ادعای دروغ درباره شغل و تحصیلات. تدلیس علاوه بر ایجاد حق فسخ، جرم هم محسوب می‌شود.
• تخلف از شرط صفت: وقتی در عقد شرط شود فردی دارای صفتی خاص است (مثلا سلامت کامل یا داشتن مدرک خاص) و بعدا خلاف آن ثابت شود. تفاوتش با تدلیس این است که در تدلیس قصد فریب وجود دارد ولی در تخلف ممکن است صرفاً اشتباه باشد.

مقاله مرتبط: ماده ۲۹ قانون حمایت خانواده

آثار حقوقی فسخ نکاح

فسخ نکاح پیامدهای مالی و غیرمالی مهمی دارد.

مهریه

اگر فسخ قبل از نزدیکی باشد، زن مهریه ندارد؛ مگر اینکه علت فسخ عنن مرد باشد که در این صورت نصف مهریه به زن تعلق می‌گیرد. اگر فسخ بعد از نزدیکی باشد، زن تمام مهریه را دریافت می‌کند. اگر هم فسخ به دلیل تدلیس زن باشد، چه قبل و چه بعد از نزدیکی، او حقی به مهریه نخواهد داشت.

نفقه

پس از فسخ اصولا نفقه به زن تعلق نمی‌گیرد. تنها استثنا زمانی است که زن باردار باشد که تا زمان زایمان مستحق نفقه خواهد بود.

عده

اگر نزدیکی صورت نگرفته باشد، زن نیازی به نگه‌داشتن عده ندارد. اگر نزدیکی رخ داده باشد، زن باید عده نگه دارد. مدت آن همانند طلاق است: برای زن باردار تا زمان زایمان، برای زن دارای عادت ماهانه سه طُهر، و برای زن فاقد عادت ماهانه سه ماه.

رجوع

در فسخ نکاح مرد حق رجوع ندارد. اگر زوجین بخواهند دوباره با هم زندگی کنند باید عقد جدیدی بخوانند.

مقاله مرتبط: ماده ۱۱۴۶ قانون مدنی

مراحل قانونی فسخ نکاح

اگرچه فسخ یک عمل یک‌طرفه است، اما برای ثبت رسمی باید مسیر قانونی طی شود.

نحوه ثبت دادخواست و مراجعه به دادگاه خانواده

اولین گام ثبت‌نام در سامانه ثنا است. سپس بهتر است فردی که می‌خواهد فسخ کند، از طریق ارسال اظهارنامه رسمی موضوع را به طرف مقابل اطلاع دهد. بعد از آن دادخواست “تایید فسخ نکاح” در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت می‌شود و پرونده به دادگاه خانواده ارجاع می‌گردد.

ارائه مدارک و شواهد درباره عیب یا تدلیس

مدارکی مانند شناسنامه، عقدنامه، اظهارنامه ارسالی و هر مدرکی که وجود عیب یا تدلیس را نشان دهد باید ارائه شود. در صورتی که موضوع مربوط به بیماری یا جنون باشد، دادگاه برای بررسی بیشتر پرونده را به پزشکی قانونی ارجاع خواهد داد.

صدور حکم فسخ و ثبت رسمی فسخ نکاح

دادگاه در این مرحله حکم طلاق صادر نمی‌کند بلکه صرفا وجود حق فسخ را تایید می‌کند. رأی دادگاه اعلامی است، یعنی نشان می‌دهد فسخ به درستی انجام شده است. پس از قطعیت رأی، زوجین باید به دفترخانه مراجعه کرده و فسخ نکاح را به‌طور رسمی ثبت کنند.

مقاله مرتبط: ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی چیست؟

نکات مهم و توصیه‌های حقوقی در فسخ نکاح

یکی از مسائل بحث‌برانگیز این است که اگر بیماری قابل درمان باشد و درمان شود، آیا حق فسخ باقی می‌ماند یا خیر. برخی حقوقدانان معتقدند با رفع بیماری، دیگر دلیلی برای فسخ وجود ندارد، اما این موضوع همچنان مورد اختلاف است.

در مورد بیماری‌های جدید مانند HIV یا HPV هم اگرچه در قانون به صراحت ذکر نشده‌اند، بعضی قضات ممکن است بر اساس قاعده عسر و حرج، این موارد را دلیل طلاق بدانند. همچنین باید دانست که فسخ نکاح برخلاف طلاق به تشریفات خاصی مثل خواندن صیغه یا حضور شاهد نیاز ندارد.

مقاله مرتبط: در چه صورت شکایت ترک انفاق رد می‌شود؟

جمع بندی

فسخ نکاح نهادی استثنایی و محدود در حقوق ایران است که تنها در موارد خاصی مانند وجود عیب، جنون، تدلیس یا تخلف از شرط صفت قابل اعمال است. این حق باید فوری استفاده شود و در صورت آگاهی قبلی یا تعلل، از بین می‌رود. آثار فسخ نیز بر مهریه، نفقه، عده و ادامه‌ی زندگی مشترک تاثیر مستقیم دارد. بنابراین آشنایی با شرایط و مراحل قانونی آن برای جلوگیری از تضییع حقوق زوجین ضروری است.

سوالات متداول

آیا فسخ نکاح بدون عیب امکان‌پذیر است؟

خیر. فسخ تنها در مواردی امکان دارد که در قانون آمده، مانند وجود عیوب خاص، جنون، تدلیس یا تخلف از شرط صفت. زوجین نمی‌توانند در عقد شرط کنند که هر زمان بخواهند نکاح را فسخ کنند.

مدت زمان لازم برای طرح دعوای فسخ چقدر است؟

حق فسخ باید فورا بعد از اطلاع از علت اعمال شود. اگر فرد تأخیر کند، حق فسخ از بین می‌رود.

تفاوت شرایط فسخ نکاح در عقد دائم و موقت چیست؟

هیچ تفاوتی وجود ندارد. شرایط و احکام فسخ در ازدواج دائم و موقت یکسان است، اما طلاق فقط مخصوص عقد دائم است.

مقاله مرتبط: شرایط دوازده‌گانه عقدنامه چیست؟