ماده ۱۱۲۹ قانون مدنی یکی از مهم‌ترین روش های حمایتی از حقوق زنان در زندگی مشترک است که به آن‌ها اجازه می‌دهد در صورت خودداری یا ناتوانی شوهر از پرداخت نفقه، با مراجعه به دادگاه تقاضای طلاق کنند. این ماده شرایطی مانند استنکاف عمدی مرد، عجز مالی و همچنین عدم امکان اجرای حکم محکمه را در نظر گرفته و برای هر یک راهکار قانونی مشخص ارائه می‌دهد. اهمیت این مقرره در آن است که حق طلاق را در شرایط خاص از انحصار مرد خارج کرده و به زن نیز منتقل می‌کند. در این مقاله، ابعاد مختلف این ماده، از مراحل قضایی و حقوق زوجه تا دیدگاه‌های فقهی، اختلاف نظرهای حقوقی و پرسش‌های متداول بررسی می‌شود.

معرفی ماده ۱۱۲۹ قانون مدنی

ماده ۱۱۲۹ قانون مدنی یکی از مهم‌ترین مقررات حمایتی برای زنان در حقوق ایران است. این ماده مقرر می‌دارد:

«در صورت استنکاف شوهر از دادن نفقه و عدم امکان اجرای حکم محکمه و الزام او به دادن نفقه، زن می‌تواند برای طلاق به حاکم ‌رجوع کند و حاکم شوهر او را اجبار به طلاق می‌نماید. ‌همچنین است در صورت عجز شوهر از دادن نفقه».

این ماده به روشنی نشان می‌دهد که نپرداختن نفقه چه به دلیل امتناع عمدی مرد باشد و چه به دلیل ناتوانی مالی، می‌تواند برای زن حق مراجعه به دادگاه و درخواست طلاق ایجاد کند. در واقع قانونگذار با وضع این ماده، حق طلاق را در شرایط خاص از انحصار مرد خارج کرده و به زن نیز اعطا کرده است.

نفقه شامل تمامی نیازهای متعارف زندگی زن بر اساس شأن اجتماعی و وضعیت اوست؛ از جمله مسکن مناسب، پوشاک، خوراک، اثاثیه منزل، هزینه‌های درمانی و حتی استخدام خادم در صورت نیاز. پرداخت این هزینه‌ها وظیفه‌ای است که به صراحت در شرع و قانون بر عهده شوهر گذاشته شده و کوتاهی در آن می‌تواند ادامه زندگی مشترک را برای زن غیرممکن سازد. برای دریافت مشاوره آنلاین طلاق می توانید با کارشناسان مباشر در تماس باشید.

شرایط اعمال ماده ۱۱۲۹ قانون مدنی

ماده ۱۱۲۹ دو حالت را پیش‌بینی کرده است: نخست زمانی که مرد عمدا از پرداخت نفقه خودداری می‌کند و دوم وقتی که به دلیل فقر و ناتوانی مالی، امکان پرداخت آن را ندارد. در هر دو حالت زن می‌تواند با طی مراحل قانونی، حق طلاق خود را مطالبه کند.

برای دریافت مشاوره آنلاین ازدواج می توانید با کارشناسان مباشر در تماس باشید.

استنکاف شوهر از دادن نفقه و مراحل قضایی

وقتی شوهر با وجود توانایی مالی، به عمد نفقه نمی‌دهد، زن باید در گام نخست به دادگاه خانواده مراجعه کند و دادخواست مطالبه نفقه ارائه دهد. دادگاه پس از بررسی شرایط و با نظر کارشناس، میزان نفقه را مشخص و شوهر را به پرداخت آن محکوم می‌کند.

اگر حکم قطعی صادر شود و زن اجراییه بگیرد اما مرد همچنان از پرداخت خودداری کند، یعنی امکان اجرای حکم وجود نداشته باشد، زن می‌تواند به ماده ۱۱۲۹ استناد کند و درخواست طلاق دهد. در بسیاری از شروط ضمن عقد نیز قید شده است که اگر شوهر شش ماه متوالی نفقه نپردازد، زن اختیار طلاق خواهد داشت. این شرط به نوعی ضمانت اجرای عملی ماده ۱۱۲۹ محسوب می‌شود.

عدم امکان اجرای حکم محکمه در الزام شوهر به پرداخت نفقه

گاهی دادگاه حکم پرداخت نفقه را صادر می‌کند اما به دلایلی مانند پنهان کردن اموال یا همکاری نکردن شوهر، اجرای حکم ممکن نمی‌شود. در چنین شرایطی قانون به زن این اجازه را داده است که برای جلوگیری از ادامه عسر و حرج، به دادگاه درخواست طلاق بدهد. این موضوع نشان‌دهنده توجه قانون به رفع بن‌بست‌های قضایی و حمایت عملی از حقوق زن است. برای دریافت مشاوره آنلاین طلاق توافقی می توانید با کارشناسان مباشر در تماس باشید.

عجز مالی شوهر و تاثیر آن بر الزام به پرداخت نفقه

حالت دوم زمانی است که مرد واقعا توانایی مالی برای پرداخت نفقه ندارد. در این صورت او می‌تواند دادخواست اعسار بدهد و ناتوانی خود را اثبات کند. حتی اگر اعسار پذیرفته شود و دادگاه اقساط نفقه را تعیین کند، زن همچنان می‌تواند با استناد به ماده ۱۱۲۹ تقاضای طلاق نماید.

برخی فقها معتقدند زن باید در چنین شرایطی صبر کند تا وضعیت مالی شوهر بهتر شود. استناد آنان به آیه «وَإِنْ کَانَ ذُو عُسْرَهٍ فَنَظِرَهٌ إِلَىٰ مَیْسَرَهٍ» (بقره/۲۸۰) است. اما رویه قضایی امروز بیشتر به این سمت رفته که حتی عجز مالی نیز مانع اعمال ماده ۱۱۲۹ نیست، زیرا فلسفه وجودی این ماده رفع سختی و مشقت زن است.

سوالی که در اینجا مطرح می‌شود این است که اگر زن خودش متمکن باشد و فقر شوهر تاثیری بر معیشت او نگذارد، آیا باز هم می‌تواند طلاق بگیرد؟ بسیاری از دادگاه‌ها پاسخ مثبت می‌دهند و معتقدند همین که شوهر نتواند وظیفه شرعی و قانونی خود را انجام دهد، برای صدور حکم طلاق کافی است. برای دریافت مشاوره آنلاین دریافت مهریه می توانید با کارشناسان مباشر در تماس باشید.

حقوق زوجه در صورت استنکاف شوهر از دادن نفقه

اصلی‌ترین حق زن در چنین شرایطی، مراجعه به دادگاه و تقاضای طلاق است. این حق استثنایی است، زیرا به طور معمول اختیار طلاق با مرد است اما ماده ۱۱۲۹ این امتیاز را در اختیار زن قرار داده است.

مقاله مرتبط: ماده ۲۹ قانون حمایت خانواده

حق مراجعه زن به حاکم برای درخواست طلاق

زن می‌تواند به قاضی مراجعه کند و با اثبات شرایط ماده ۱۱۲۹، طلاق را بخواهد. هدف از این اختیار، رهایی زن از مشقت و فراهم کردن شرایط زندگی شرافتمندانه برای اوست.

اجبار شوهر به طلاق توسط حاکم و اشکال قانونی آن

اگر دادگاه شرایط را احراز کند، ابتدا شوهر را مجبور به طلاق می‌نماید. اگر او باز هم امتناع کند، قاضی می‌تواند به نمایندگی از شوهر، زن را طلاق دهد. برخی فقها با این نظر مخالف هستند و معتقدند زن باید صبر کند. همچنین برخی حقوقدانان بر این باورند که باید بین علت موجه و ناموجه نپرداختن نفقه تفاوت گذاشته شود.

تفاوت طلاق قضایی ناشی از ماده ۱۱۲۹ با سایر انواع طلاق

مسئله مهم در اینجا نوع طلاق است. رویه قضایی غالب و نظریه اداره حقوقی قوه قضاییه، این طلاق را بائن می‌دانند؛ یعنی مرد حق رجوع در ایام عده را ندارد. دلیل آن هم این است که اگر رجعی باشد، شوهر می‌تواند بلافاصله پس از صدور حکم، رجوع کند و عملا حکم بی‌اثر شود. با این حال عده‌ای از حقوقدانان بر این باورند که طلاق‌های بائن حصری هستند و نباید به موارد آن اضافه کرد.

مقاله مرتبط: ماده ۱۱۴۶ قانون مدنی

نکات فقهی و حقوقی مهم درباره ماده ۱۱۲۹

پرداخت نفقه به شرط تمکین زن است. اگر زن بدون دلیل موجه از تمکین خودداری کند، ناشزه محسوب می‌شود و نفقه به او تعلق نمی‌گیرد. اما در مواردی مانند بیماری خطرناک شوهر یا استفاده زن از حق حبس تا زمان دریافت مهریه، او همچنان مستحق نفقه خواهد بود.

در مورد اینکه ماده ۱۱۲۹ شامل نفقه گذشته نیز می‌شود یا خیر، اختلاف نظر وجود دارد. بسیاری معتقدند این ماده بیشتر ناظر به نفقه آینده است، زیرا هدف آن رفع نیازهای جاری زن است. اما برخی دیگر، با استناد به اطلاق کلمه نفقه، آن را شامل گذشته هم می‌دانند. دیوان عالی کشور نیز در رأیی نپرداختن نفقه گذشته را دلیل صدور حکم طلاق دانسته است.

همچنین برخی حقوقدانان معتقدند اگر زن هنگام ازدواج از فقر شوهر آگاه باشد و فریب نخورده باشد، نمی‌تواند بعدا به استناد همین فقر، درخواست طلاق کند.

یکی از انتقادهای جدی به ماده ۱۱۲۹ این است که قانونگذار علت نپرداختن نفقه را بررسی نمی‌کند. برای مثال، اگر مرد بر اثر حادثه‌ای دچار ورشکستگی شود و زن با وجود تمکن مالی فوراً تقاضای طلاق کند، این امر با عدالت سازگار نیست و می‌تواند بنیان خانواده را سست کند.

مقاله مرتبط: ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی چیست؟

جمع بندی

در مجموع، ماده ۱۱۲۹ قانون مدنی با هدف حمایت از زن در برابر بی‌توجهی یا ناتوانی شوهر در پرداخت نفقه تدوین شده است و یکی از مهم‌ترین ضمانت‌های اجرایی حقوق مالی زوجه به شمار می‌رود. این ماده با در نظر گرفتن هر دو حالت استنکاف عمدی و عجز مالی، به زن حق مراجعه به دادگاه و درخواست طلاق می‌دهد و از این طریق از ایجاد عسر و حرج و فروپاشی تدریجی زندگی مشترک جلوگیری می‌کند. هرچند در برخی موارد مانند شمول نفقه گذشته یا بررسی علت نپرداختن نفقه اختلاف‌نظر وجود دارد، اما رویه غالب قضایی تأکید دارد که این ماده باید در جهت حمایت عملی از زن و حفظ کرامت او تفسیر و اجرا شود.

مقاله مرتبط: در چه صورت شکایت ترک انفاق رد می‌شود؟

سوالات متداول

مراحل قانونی مطالبه نفقه طبق ماده ۱۱۲۹ چیست؟

مراحل به ترتیب زیر است:

• ثبت دادخواست مطالبه نفقه در دادگاه خانواده
• صدور حکم محکومیت شوهر به پرداخت نفقه
• تقاضای صدور اجراییه توسط زن
• در صورت امتناع یا اثبات عجز مالی شوهر، امکان استناد زن به ماده ۱۱۲۹
• تقدیم دادخواست طلاق و بررسی شرایط توسط دادگاه

آیا زن می‌تواند بدون صدور حکم نفقه درخواست طلاق دهد؟

خیر. زن ابتدا باید حکم محکومیت شوهر به پرداخت نفقه را از دادگاه بگیرد. فقط اگر اجرای حکم ممکن نشد یا عجز مالی شوهر ثابت شد، زن حق طلاق خواهد داشت. بنابراین طرح مستقیم دادخواست طلاق بدون مطالبه نفقه امکان‌پذیر نیست.

تفاوت نفقه گذشته و آینده در اعمال ماده ۱۱۲۹ چیست؟

نفقه گذشته دینی است که بر ذمه شوهر قرار دارد و برخی حقوقدانان آن را مشمول ماده ۱۱۲۹ نمی‌دانند. در مقابل، نفقه آینده مربوط به نیازهای جاری زن است و نظر غالب این است که ماده ۱۱۲۹ بیشتر به آن اشاره دارد. با این حال برخی آراء قضایی نفقه گذشته را هم مشمول دانسته‌اند و حتی دیوان عالی کشور در رأیی چنین حکمی را تایید کرده است.

مقاله مرتبط: شرایط دوازده‌گانه عقدنامه چیست؟