ازدواج در نظام حقوقی ایران، قراردادی مقدس و پر اهمیت است که بر پایه آن زن و مرد نسبت به یکدیگر تعهداتی پیدا می‌کنند. این تعهدات شامل حقوق و تکالیفی است که رعایت آنها برای استحکام خانواده ضروری است. در میان این حقوق، مهریه برای زن و تمکین برای مرد، جایگاه ویژه‌ای دارند. با این حال، گاهی در جامعه چنین برداشت نادرستی وجود دارد که اگر زن از شوهر خود تمکین نکند، مهریه او از بین می‌رود. در حالی که این تصور از نظر حقوقی صحیح نیست و قوانین ایران چنین چیزی را تأیید نمی‌کنند. در ادامه، با استناد به مواد قانونی و رویه‌های قضایی، به این موضوع پرداخته می‌شود.
مهریه چیست؟
مهریه مالی است که به محض وقوع عقد ازدواج به ملکیت زن درمی‌آید و او از همان لحظه عقد، اختیار کامل برای تصرف در آن را دارد. به عبارت دیگر، حق زن نسبت به مهریه مستقل از هر شرط دیگری است و حتی اگر زندگی مشترک هنوز آغاز نشده باشد، این حق ایجاد می‌شود. مطابق ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی، مالکیت زن بر مهر قطعی و فوری است و او می‌تواند در هر زمان بخواهد آن را مطالبه کند.
مهریه معمولاً در دو شکل تعیین می‌شود: یا به صورت عندالمطالبه، یعنی زن هر زمان بخواهد می‌تواند آن را درخواست کند، یا به صورت عندالاستطاعه که در این حالت مرد موظف به پرداخت آن زمانی است که توانایی مالی داشته باشد. این تفاوت در نوع مهریه تاثیری در اصل مالکیت زن ندارد و تنها زمان وصول آن را مشخص می‌کند.
تمکین و زن ناشزه
تمکین در معنای حقوقی به انجام وظایفی گفته می‌شود که زن و مرد در قبال یکدیگر دارند. این وظایف می‌تواند شامل تمکین عام یا خاص باشد. تمکین عام، بیشتر ناظر بر اداره مشترک زندگی است؛ مانند سکونت در خانه‌ای که شوهر فراهم می‌کند، احترام به ریاست او در خانواده، همراهی در تصمیم‌گیری‌ها و پرهیز از اشتغال یا رفتاری که حیثیت خانواده را خدشه‌دار کند.
تمکین خاص نیز مربوط به روابط زناشویی است و به این معناست که زن و شوهر باید نیازهای طبیعی و متعارف یکدیگر را برآورده سازند. حال اگر زن بدون دلیل موجه و مشروع از این وظایف سر باز زند، در اصطلاح حقوقی او را ناشزه می‌نامند. ناشزه بودن زن البته آثار خاصی دارد که در ادامه بررسی می‌کنیم.
مقاله مرتبط: مهریه عندالاستطاعه چیست؟
رابطه مهریه و عدم تمکین زن
یکی از مهم‌ترین پرسش‌هایی که در دعاوی خانوادگی مطرح می‌شود این است که آیا عدم تمکین زن باعث از بین رفتن حق مهریه می‌شود؟ پاسخ روشن و قطعی قوانین این است که خیر.
زن به محض عقد، مالک مهریه می‌شود و حتی اگر هیچ‌گاه در زندگی مشترک حاضر نشود یا از انجام وظایف زناشویی خودداری کند، این حق از بین نمی‌رود. در هیچ ماده‌ای از قوانین ایران، نشوز زن سبب سقوط مهریه دانسته نشده است. به همین دلیل، مهریه زن ناشزه دقیقاً همانند مهریه زن مطیع باقی می‌ماند و او می‌تواند در هر زمان آن را مطالبه نماید.
موارد استثنایی درباره مهریه
البته مواردی وجود دارد که در آنها میزان یا اصل مهریه تحت تأثیر شرایط خاصی قرار می‌گیرد، اما این موارد هیچ ارتباطی با نشوز ندارند. برای مثال، اگر عقد ازدواج باطل باشد و نزدیکی صورت نگرفته باشد، زن حقی نسبت به مهریه ندارد. یا اگر نکاح فسخ شود و رابطه زناشویی برقرار نشده باشد، باز هم زن مستحق مهریه نیست؛ مگر در مورد عنن مرد که در آن حالت زن می‌تواند نصف مهر را دریافت کند.
همچنین در طلاق زنی که پیش از نزدیکی همچنان باکره است، تنها نصف مهریه به او تعلق می‌گیرد. در شرایط دیگر نیز ممکن است زن خود به اختیار، از حقش صرف‌نظر کند؛ مثلاً از طریق ابراء یا در طلاق توافقی و خلع بخشی از آن را بذل نماید. این موارد به معنای از بین رفتن حق به دلیل نشوز نیست، بلکه ناشی از وضعیت خاص عقد یا اراده خود زن است.
مقاله مرتبط: مهریه عندالمطالبه چیست؟
ضمانت‌های اجرای ناشزه بودن زن
با وجود اینکه مهریه تحت تأثیر نشوز قرار نمی‌گیرد، اما ناشزه بودن پیامدهای دیگری به همراه دارد. مهم‌ترین اثر آن، سقوط نفقه است. بر اساس ماده ۱۱۰۸ قانون مدنی، اگر زن بدون دلیل مشروع از ادای وظایف زناشویی خودداری کند، دیگر حق دریافت نفقه را ندارد. البته مرد برای قطع نفقه باید به دادگاه مراجعه کرده و با طرح دعوای الزام به تمکین، نشوز زن را اثبات کند.
در این میان، قانونگذار برخی دلایل را برای خودداری زن از تمکین موجه دانسته و در این موارد حق نفقه همچنان باقی است. برای نمونه، اگر زن پیش از نخستین رابطه زناشویی به استناد حق حبس مهریه خود را مطالبه کند و تا دریافت کامل آن از تمکین خودداری کند، همچنان مستحق نفقه خواهد بود. همین موضوع در ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی و رأی وحدت رویه دیوان عالی کشور نیز تصریح شده است. همچنین اگر بودن زن در خانه مشترک برای او ضرر جانی، مالی یا حیثیتی به همراه داشته باشد، می‌تواند مسکن جداگانه اختیار کند و نفقه‌اش نیز برقرار خواهد بود. ابتلای شوهر به بیماری‌های مقاربتی یا عدم تأمین مسکن و امکانات اولیه زندگی از دیگر مواردی است که امتناع زن را موجه می‌کند.
نشوز علاوه بر نفقه، آثار دیگری هم دارد. برای مثال، اگر در عقدنامه شرط تنصیف دارایی ذکر شده باشد، زن ناشزه دیگر نمی‌تواند از این حق بهره‌مند شود. همچنین مرد می‌تواند با اثبات نشوز در دادگاه، اجازه ازدواج مجدد دریافت کند. علاوه بر این، برای زن ناشزه گرفتن طلاق یک‌طرفه دشوارتر خواهد بود و او باید دلایل دیگری مانند عسر و حرج یا سوءرفتار مرد را برای دادگاه ثابت کند.
جالب است که حتی زن ناشزه نیز در مواردی می‌تواند حقوقی مطالبه کند؛ از جمله اجرت‌المثل ایام زوجیت. به این معنا که اگر کارهایی مانند خانه‌داری یا آشپزی را به دستور شوهر و بدون قصد تبرع انجام داده باشد، حق دارد در قبال آن دستمزد بگیرد.
مقاله مرتبط: تفاوت مهریه عندالمطالبه و عندالاستطاعه
حق حبس زن
یکی از حقوق مهمی که قانونگذار برای زن در نظر گرفته، حق حبس است. بر اساس ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی، زن می‌تواند تا زمانی که مهریه‌اش به او پرداخت نشده، از ایفای وظایف زناشویی خودداری کند، مشروط بر اینکه مهریه حال باشد. در این حالت، حتی اگر زن از تمکین سر باز زند، همچنان نفقه بر عهده شوهر خواهد بود.
این حق بیشتر برای زنانی کاربرد دارد که هنوز نزدیکی میان آنها و شوهر واقع نشده است. در مورد اینکه آیا صرف زندگی در منزل شوهر بدون رابطه زناشویی موجب سقوط این حق می‌شود یا نه، میان فقها و دادگاه‌ها اختلاف نظر وجود دارد. با این حال، رأی وحدت رویه شماره ۷۱۸ دیوان عالی کشور تاکید کرده که زن می‌تواند تا دریافت کامل مهریه از هرگونه تمکین خودداری کند.
مقاله مرتبط: آیا ازدواج مجدد زن حق مهریه او از ازدواج قبلی را از بین می‌برد؟
جمع بندی
آنچه از مجموع قوانین و رویه‌های قضایی برمی‌آید این است که مهریه و تمکین دو موضوع مستقل از یکدیگر هستند. زن از لحظه عقد مالک مهریه می‌شود و هیچ عاملی مانند نشوز، بیماری یا حتی خیانت نمی‌تواند این حق را از او بگیرد. در مقابل، نشوز پیامدهایی چون محرومیت از نفقه، از بین رفتن شرط تنصیف دارایی، ایجاد حق ازدواج مجدد برای مرد و دشواری طلاق برای زن را در پی دارد.
بنابراین، باید دانست که تصور عمومی مبنی بر سقوط مهریه در صورت عدم تمکین، کاملا اشتباه است. با توجه به پیچیدگی‌های حقوق خانواده و اختلاف‌نظرهایی که ممکن است در دادگاه‌ها ایجاد شود، توصیه می‌شود زوجین در چنین مواردی حتما از مشاوره وکلای متخصص در امور خانواده استفاده کنند تا از تضییع حقوق خود جلوگیری نمایند.
